گوهر مراد (کتاب)

کتاب «گوهر مراد»، تألیف ملا عبدالرزاق لاهیجى قمى (م ۱۰۷۲ ق) از شاگردان ملاصدرا است. گوهر مراد شامل امّهات مسائل کلام و حکمت و اخلاق و عرفان و اصول خمسه است. وی این اثر را در سالهای ۱۰۵۲-۱۰۵۸ ق نگاشته است و به شاه عباس صفوی اهداء کرده است.

مؤلف

ملا عبدالرزاق از متکلمان و حکیمان نامدار روزگار صفویه بوده است. گویا اصلاً از لاهیجان بوده و به همین مناسبت به لاهیجى مشهور شده است و چون به قم رفته و در آنجا ساکن شده، به قمى نیز شهرت یافته است. لاهیجى کلام را از متکلمان زمان و حکمت را از صدرالدین شیرازى (م ۱۰۵۰ ق) فراگرفت و به دامادى صدرالدین هم مفتخر شد.

انگیزه نگارش

لاهیجی هدف خود را در این کتاب بر آن قرار داده تا طوری بنویسد «که مبتدیان را از اَقربِ طُرُق به مطلب رسانَد و متوسطان را از بَوادی حیرت رهاند، و منتهیان را خزانهٔ نُقودِ معقولات غیر مغشوشه به اوهام و خیالات شدن تواند». هدف وی از نگارش این کتاب این بود که مرجعی مطمئن در تحصیل اصول دین باشد. وی گوید: «بسیاری از اهل علم در معرفت الهی به تقلید محض اعتماد نموده‌اند که این شیوه موجب یأس و نفرت اذکیا نسبت به طلب علم شده است؛ از این رو تصمیم گرفتم که رساله‌ای در باب تحصیل اصول دین و حصول معارف الهی بر وجه یقین بنگارم که نجات جادوانی و خلاص متوقف بر آن باشد و بدون نیاز به یادگیری اصطلاحات علمی این مقصود برآورده شود.»

ساختار کتاب

ساختار و ترتیب مباحث گوهر مراد با دیگر آثار کلامی متفاوت است. غالباً کتب کلامی بر اساس اصول پنج‌گانه فصل‌بندی می‌شوند. لاهیجی از این شیوه عدول کرده و گوهر مراد را در سه بخش اصلی خودشناسی، خداشناسی و فرمان خداشناسی تدوین کرده است.

گوهر مراد شامل یک مقدمه و سه مقاله در امهات مطالب فلسفی و یک خاتمه حاوی مباحث اخلاق و طریق تصوف است.

مقدمه: در اشاره بر مرتبه وجود انسان و سبب اختصاص وی به تشریف الهی. مقدمه به سه مطلب عمده اشاره می‌کند: مرتبه وجود انسان و سبب اختصاص وی به تکلیف الهی؛ راه‌های به سوی خدا؛ تعریف علم کلام و غرض از آن، تفاوت کلام با حکمت و بیان علت پدید آمدن فرق کلامی در جهان اسلام.

مقاله نخست: خودشناسی. این مقاله در دو بخش کلی است: بیان حقیقت جسم و احوال آن و مسائل مربوط به شناخت بدن؛ بیان روح و احوال نفس ناطقه.

مقاله دوم: خداشناسی: که دربردارنده بحث از توحید و عدل است. این بخش در سه باب تدوین شده است: باب اول در اثبات واجب و یگانگی او؛ باب دوم در بیان صفات واجب الوجود؛ باب سوم در افعال واجب تعالی.

مقاله سوم: فرمان خداشناسی که موقوف بر شناخت آورنده و حافظ شرع، یعنی نبی و امام است و از این رو مباحث نبوت و امامت را شامل می‌شود. مباحث این مقاله در چهار باب دسته بندی شده است: معرفت فرمان عبارت از تکلیف است؛ معرفت آورنده فرمان که پیامبر است؛ معرفت حافظ فرمان که امام است؛ معرفت جزای فرمان که همان بحث از معاد است.

خاتمه: در ذکر راه و روش تهذیب اخلاق و سیر و سلوک.

ساختاری که فیاض در ارائه مباحث کلامی برگزیده، متأثر از اندیشه‌های عرفانی اوست؛ زیرا در آموزه عرفانی، سیر سالک از خودشناسی شروع می‌شود و به خداشناسی منتهی می‌گردد.

ویژگی‌های کتاب

اشتمال بر مطالب اخلاقی و عرفانی:

کتب کلامی معمولاً به مباحث اخلاقی و عرفانی توجهی ندارند. اما در گوهر مراد به نحو نسبتاً بارزی به مطالب اخلاقی و عرفانی پرداخته است. به طور مشخص فیاض به شدت متأثر از عرفا و تعالیم آنان است و تأثیر معارف عرفانی و صوفیانه، بر تحلیل‌ها و نحوه تقریر وی از مسائل کلامی، در مواضع متعددی به چشم می‌خورد؛ به گونه‌ای که می‌توان گوهر مراد را کتابی در سبک کلام فلسفی - عرفانی تلقی کرد.

شرح دقیق اصطلاحات فلسفی-کلامی:

یکی از امتیازات و وجوه اهمیت گوهر مراد، شرح و توصیف دقیق اصطلاحات فلسفی، کلامی است. شیوه فیاض در این کتاب آن است که در مدخل هر مبحث، نخست به تعریف و توصیف دقیق و کامل واژگان و اصطلاحاتی که در آن بحث به کار می‌رود می‌پردازد و سپس شروع به تقریر مسائل و استدلال‌ها می‌کند.

تبیین و تشریح ساده و دقیق مسائل فلسفی-کلامی:

در گوهر مراد مسائل و مباحث فلسفی-کلامی روان و ساده و در عین حال دقیق بیان شده است.

ورود مسائل فلسفی به کلام:

گوهر مراد تنها یک دوره کلام اسلامی-شیعی نیست. بلکه اثری در زمینه فلسفه اسلامی نیز به شمار می‌رود. صاحب ریاض العلماء آن را اثری در حکمت اسلامی معرفی کرده است.

نوآوری و تحقیقات بدیع:

گوهر مراد افزون بر اینکه چکیده آراء و اقوال متکلمیان پیشین کلام است، حاوی نوآوری‌های فلسفی و کلامی نیز است. نوآوری‌های وی در مباحثی مانند «اقسام حدوث و اقسام عدم» و یا تقریری نو از «مسأله اراده خداوند» و نیز «مسأله اولویت ذاتی» دیده می‌شود.

دیدگاه‌ها درباره کتاب

فیاض لاهیجی کتاب خود را اینگونه وصف می‌کند: «چون این نسخه شریف اتمام یافت و این گوهر مراد از دریای قوت به ساحل فعلیت آمد، کتابی در نظر آمد به غایت گرامی؛ چنانچه با قطع نظر از این معنی که چون من ضعیف مؤلف آن است، توان گفت که مؤلَفی در باب خود نظیر و مانند وی نباشد. چه این نسخه مشتمل است بر مسائل جمه و مطالب مهمه که قرة العین عرفا و محققین و خلاصه افکار متقدیمن و متأخرین است.»

سید ابوالحسن رفیعی قزوینی در تجلیل از این کتاب می‌نویسد: کتاب مستطاب گوهر مراد که مؤلف آن مرحوم حکیم کامل مولانا عبدالرزاق لاهیجی است کتاب مرغوب و مطبوع است و در تحقیق مسائل دینیه و معارف الهیه وحید و فرید است.

سید علی قاضی طباطبایی نیز درباره آن می‌نویسد: از اشهر تألیفات محقق لاهیجی کتاب گوهر مراد است که به زبان فارسی با عبارات سلیس و دل‌پذیر تألیف فرموده است و از نفیس‌ترین کتبی است که به زبان فارسی در اصول دین و معارف الهیه و عقاید دینیه اسلامیه نوشته شده است.

منابع

• عبدالرزاق فیاض لاهیجی، گوهر مراد، با مقدمه زین العابدین قربانی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۳ش.
• عطایی نظری، حمید، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او؛ مجله آینه پژوهش، سال دوم، شماره دوم، خرداد و تیر ۱۳۹۰ش.
• یادنامه حکیم لاهیجی: مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۷۴ش.
• افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ترجمه محمدباقر ساعدی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ۱۳۶۶ش.

متن کتاب

گوهر مراد